گياهان دارويي در خطر بيتوجهي

به گزارش پول نیوز ، جام جم آنلاين: از سوي ديگر، گرايش عمومي جامعه به استفاده از داروهاي گياهي و به طور كلي فرآورده هاي طبيعي بويژه طي سال هاي اخير روبه افزايش بوده اما نكته حائز اهميت اينجاست كه تنها كمتر از 10 درصد از مجموع 250 هزار گونه گياهي جهان براي بيش از يك عملكرد زيست شناختي، شناسايي و مورد استفاده قرار گرفته اند. به عبارت ديگر بر اساس آمارهاي منتشره از سوي سازمان بهداشت جهاني (WHO)، تنها بين 35 تا 70 هزار گونه گياه دارويي در طول زمان براي حداقل يك يا چند بار مورد مصرف قرار گرفته است.

در حال حاضر، 25 درصد از داروهاي موجود، منشا گياهي دارند و 12درصد داروها نيز از منابع ميكروبي ساخته شده اند. به همين دليل سازمان جنگل ها و مراتع به استناد گزارش هاي دريافتي از ادارات كل منابع طبيعي سراسر كشور، با صدور بخشنامه اي برداشت گياهان دارويي و صنعتي را درسال جاري ممنوع اعلام كرد كه اين ممنوعيت شامل مواد خام و فرآوري نشده گياهان صنعتي و دارويي نيز مي شود. با وجود اين، عده اي سودجو همچنان به صدور گياهان دارويي ادامه مي دهند و قاچاق اين گياهان در كنار بهره برداري هاي غيراصولي و تخريب زيستگاه آنها از جمله عوامل تهديد اين گياهان با ارزش زيستي است.

بر اساس دومين گزارش وضعيت محيط زيست ايران، طبق برآوردها، حدود 8000 گونه گياهي در ايران وجود دارد. به طور كلي اين گياهان در 3 گروه نهان دانگان، بازدانگان و سرخس ها در 167 تيره و1200 جنس در 3 ناحيه رويشي اروپا سيبري، ايران و توراني و صعار اسندي گسترش دارند. از ميان گياهان ايران، حدود 1800 گونه بومي ايران هستند، يعني تنها در ايران ديده مي شوند.

البته در بعضي از گزارش ها آمده است كه هيچ تيره گياهي انحصاري تاكنون در ايران گزارش نشده است. توزيع گونه هاي گياهي در نواحي رويشي ايران نشان مي دهد. بيشترين تعداد گونه هاي گياهي در ناحيه ايران و توراني و در بخش كوهستاني اين منطقه يافت مي شود.

همچنين براساس دومين گزارش وضعيت محيط زيست ايران، 84 درصد گونه هاي بومي در ناحيه ايران و توراني، 7/6 درصد گونه ها در ناحيه اروپا سيبري و 3 درصد در ناحيه صعار اسندي و 3/6 درصد در ديگر نواحي مشاهده مي شوند.همچنين استان هاي آذربايجان، خراسان، تهران، فارس و مازندران بيشترين تعداد گونه بومي اختصاصي را دارند و استان هاي چهارمحال و بختياري، گلستان، تهران و لرستان بيشترين متوسط تعداد گونه بومي در واحد سطح را شامل مي شوند.

گياهان دارويي و تجارت جهاني

گياهان دارويي از ارزش و اهميت خاصي در تامين بهداشت و سلامت جوامع هم به لحاظ درمان و هم پيشگيري از بيماري ها برخوردار بوده و هستند. اين بخش از منابع طبيعي قدمتي همپاي بشر دارد و يكي از مهم ترين منابع تامين غذايي و دارويي بشر در طول نسل ها بوده اند. از نظر تاريخي، گياهان اهميت فراواني در توسعه جوامع داشته اند و تحقيقات وسيعي براي يافتن فرآورده ها ومواد طبيعي دارويي گياهي در طول تاريخ انجام شده، اما پتانسيل توليد داروهاي گياهي در طبيعت بسيار بالاست.

براساس اطلاعات پايگاه جامع علوم و فناوري گياهان دارويي، گفته مي شود 125 هزار گونه گياه دارويي در جنگل هاي استوايي يافت مي شود. ارزش اقتصادي و تجاري گياهان دارويي فوق العاده زياد است. در بعضي آمارها ارزش تجارت جهاني گياهان دارويي بالغ بر 43ميليارد دلار در سال برآورد شده و طي آمار منتشره در اينترنت فروش فرآورده هاي گياهي در سال 1997 بالغ بر 3/24 ميليارد دلار آمريكا بوده است.

گرايش عمومي جامعه به استفاده از داروها و درمان هاي گياهي و به طور كلي فرآورده هاي طبيعي بويژه طي سال هاي اخير روبه افزايش بوده و مهم ترين علل آن، اثبات اثرات مخرب و جانبي داروهاي شيميايي از يك طرف و ايجاد آلودگي هاي زيست محيطي از سوي ديگر بوده است.

بيش از 60 درصد مردم آلمان و بلژيك و 74 درصد انگليسي ها تمايل به استفاده از درمان هاي طبيعي گياهي دارند. ضمن اين كه طبق آمار سازمان بهداشت جهاني بالغ بر 80 درصد مردم جهان بويژه در كشورهاي در حال توسعه و نواحي فقير و دور افتاده عمده ترين نيازهاي درماني خود را از گياهان دارويي تامين مي كنند.

از سوي ديگر، گياهان دارويي جزو ذخاير و منابع طبيعي هستند و بسياري از كشورها كم يا زياد از يك چنين منبعي برخوردارند كه نوع، تعداد و تنوع گونه هاي گياهي بر اساس شرايط و موقعيت جغرافيايي هر منطقه متفاوت است.

متاسفانه سودآوري هاي كلان اقتصادي و توجه روز افزون به تجارت جهاني گياهان دارويي، مشكلات و مسائل ناگواري را براي اين منابع به وجود آورده و نسل گونه هاي گياهي را با خطر انقراض مواجه ساخته است.

چرا كه بخش عظيمي از تجارت، مربوط به گونه هاي گياهان دارويي است كه بعضا با شيوه هاي نادرست از طبيعت جمع آوري شده است و علاوه بر اين كه به انقراض نسل گونه ها مي انجامد، تنوع زيستي منطقه و جهان را نيز با خطر نابودي مواجه مي سازد.

استفاده مطلوب، منطقي و بهينه از اين منابع كه به لحاظ فناوري بسيار كم هزينه تر و ساده تر از صنايع دارويي شيميايي است، مي تواند ضمن تامين بخشي از نيازهاي عمده بهداشتي و درماني جامعه از خروج مقادير معتنابهي ارز جلوگيري كرده و مانع گسترش وابستگي به بيگانگان شود.

بنابراين با اتخاذ سياست ها و راهكارهاي مناسب و مبتني بر يك شناخت واقع گرايانه از وضعيت موجود، اين منابع و كاربرد روش هاي علمي و صحيح در تمام ابعاد اعم از كاشت، داشت، برداشت و بهره برداري صنعتي و اقتصادي آن، چه از طبيعت و چه به صورت كشت مكانيزه، مي توان به دركي واقعي و اصولي درخصوص نقش و بازدهي گياهان دارويي در جوامع رو به رشدي همچون ايران رسيد و علاوه بر حفظ و حراست از اين سرمايه هاي ملي به شكوفايي و توسعه پايدار جامعه نيز دست يازيد.

گونه هاي گياهي در معرض خطر

برداشت هاي بي رويه و نابودي و تخريب محيط زيست گياهان بويژه گياهان دارويي كه در مناطق خاصي مي رويند گاهي جبران ناپذير هستند، نابودي خاك هاي گچي، متاسفانه در بعضي مناطق باعث تهديد اين گياهان شده است.

دكتر طاهره افتخاري از متخصصان و گياه شناسان سازمان حفاظت محيط زيست محدوديت رويشگاه، عوامل تهديدكننده طبيعي، نياز خاص به رويشگاه محدود و كوچك و عامل انساني براي كاربردهاي متفاوت يا كشيدن جاده ها و فعاليت هاي توسعه اي را عوامل فشار مضاعف بر ادامه حيات گياهان بويژه گياهان خاص و دارويي مي داند.

به عنوان مثال سرخ دار در شمال كشور، شمشاد و هميشك از گياهاني است كه به صورت هاي مختلف در معرض تهديد قرار گرفته است، طوري كه گياه هميشك در شمال كشور براي خانه و ويلاسازي برداشت شده و از ميان رفته است. همچنين اين گياه را براي آذين بندي بار مي زنند و به مناطق مختلف مي برند.

از گياه سرخ دار نيز بومي ها براي ساختن ايوان و ويلاسازي استفاده مي كنند و اين گياه سال ها طول مي كشد تا دوباره با تنه اي با قطر 10 سانتي متر رشد كند. از اين رو تكثير آنها بسختي است، در نتيجه از رويشگاه هاي شمال كشور با ادامه اين روند هر روز كاسته خواهد شد.

وي گفت: با توجه به خشكسالي و فقر پوشش گياهي در رويشگاه هاي دارويي و صنعتي، سال گذشته اين رويشگاه ها دچار فشار مضاعفي شده بود؛ به همين دليل سازمان جنگل ها و مراتع به استناد گزارش هاي دريافتي از ادارات كل منابع طبيعي سراسر كشور و براساس يك برنامه كاملا فني و كارشناسي شده، با صدور بخشنامه اي برداشت گياهان دارويي و صنعتي را درسال جاري ممنوع اعلام كرد كه اين ممنوعيت شامل مواد خام و فرآوري نشده گياهان صنعتي و دارويي نيز مي شود.

با وجود اين، عده اي سودجو همچنان به صدور گياهان دارويي ادامه مي دهند و تلاش مي كنند اين بخشنامه را از طريق روابطي كه دارند لغو كنند. اين در حالي است كه اين ممنوعيت در واقع كمك بزرگي به حفاظت اين رويشگاه ها مي كند؛ ضمن آن كه ممنوعيت صدور مواد خام گياهان دارويي باعث توسعه صنايع فرآوري و اشتغال در كشور مي شود.

وي تصريح كرد: در حالي كه تجارت گياهان دارويي و صنعتي سالانه 120 ميليارد دلار ارز آوري دارد، سهم ايران از اين ميزان كمتر از 5 ميليون دلار است، چرا كه گياهان دارويي كشور به صورت خام و فرآوري نشده به بهاي بسيار ناچيز صادر مي شود. حال آن كه در مواردي اين گياهان با بيش از 50 برابر ارزش افزوده به صورت فرآوري شده در قالب داروهاي نادر و ساير فرآورده هاي صنعتي به كشور باز مي گردد.

مديركل دفتر امور منابع جنگلي سازمان جنگل ها و مراتع كشور با تاكيد بر اين كه اگر چاره اي براي مقابله با قاچاقچيان اين گياهان بي نظير انديشيده نشود بسياري از گونه هاي منحصر به فرد از جمله آنقوزه، مورد و كبر بزودي منقرض خواهد شد، گفت: رويشگاه هاي آنقوزه در كشور از مهم ترين ذخاير دارويي محسوب مي شود كه از ريشه آنها صمغي به دست مي آيد كه درصنعت دارو سازي و توليد اسانس بسيار كاربرد دارد.

اما متاسفانه اين صمغ به صورت خام و قاچاق به بهاي بسيار ناچيزي صادر مي شود و در كشورهايي مثل هند با بسته بندي ساده و با اعمال فرآوري هاي اوليه به مواد بسيار گرانبهايي در صنعت داروسازي و اسانس تبديل مي شود. با اين همه، قاچاق اين گياه بشدت ادامه دارد.

همچنان كه گياه نيمه مديترانه اي مورد كه در رويشگاه منحصر به فرد زاگرس رشد مي كند، اكنون در معرض نابودي كامل قرار دارد.از برگ اين گياه اسانسي به نام ميرتل به دست مي آيد كه هر شيشه آن تبديل به ميليون ها دارو مي شود.

اين در حالي است كه برگ اين گياه گرانبها به قيمت بسيار ناچيزي به خارج از كشور قاچاق مي شود. افزون براين، گياه كبر با نام علمي كاپاريس كه از گياهان بسيار نادر است، به صورت غنچه باز نشده از كشور خارج مي شود.

حفاظت از اكوسيستم هاي گياهي

طاهره افتخاري، كارشناس هرباريوم سازمان حفاظت محيط زيست مي گويد: بيشترين تنوع گياهي در مناطق حفاظت شده سازمان حفاظت محيط زيست قرار دارد كه حفاظت از اين مناطق باعث مي شود تا بيشترين گونه هاي گياهي كشور حفظ شوند. اين در حالي است كه براي حفاظت از گياهان و حفاظت از ذخاير ژنتيك آنها، بهترين راه حفاظت از آنها داخل اكوسيستم هاي طبيعي آنهاست.

وي درباره پديده سيل كه با توجه به تخريب پوشش گياهي پديد مي آيد، افزود: به طور كلي اگرچه پديده هاي طبيعي مانند سيل در محدوده وسيعي باعث تخريب گونه هاي گياهي مي شود، اما عامل اصلي بروز اين پديده ها در بيشتر موارد، عوامل انساني هستند؛ چرا كه كاهش پوشش گياهي باعث كاهش حاصلخيزي خاك، فرسايش بادي و آبي خاك مي شود و روي جمعيت هاي گياهي و جانوري به طور مستقيم اثر مي گذارد.

برداشت هاي بي رويه و غيراصولي گياهان دارويي را در معرض نابودي قرار داده است
وي با تاكيد بر اين كه منابع طبيعي و غني از ذخاير ژنتيكي فراواني در ايران وجود دارد، گفت: متاسفانه با عدم رعايت استانداردهاي كشت اكثرا از گياهان غير بومي استفاده مي شود و در نتيجه گياهان بومي به تدريج در حال كاهش هستند بايد توجه كرد كه در حفاظت از تنوع زيستي اولويت حفاظت از اكوسيستم هاست، از اين رو آگاهي مردم و ارتقاي سطح دانش آنها در بهره برداري هاي پايدار بسيار اهميت دارد.

وي با اشاره به برداشت از گياهان دارويي ادامه داد: در استفاده از محصولات فرعي جنگل و مرتع مانند گياهان دارويي نبايد گياه به طور كامل از بين برود، بايد فرصت ادامه سيكل زندگي را به گياه داد به عنوان مثال براي برداشت شيره باريجه كه مصرف عمده آن در صنايع عطرسازي است، از يقه گياه برش طولي مي دهند، آنقدر اين برش عميق است كه گياه در سال اول زندگي از بين مي رود و به گل دهي هم نمي رسد.

ايران گنجينه گياهان دارويي

مدير موسسه ابن سينا و محقق گياهان دارويي دانشگاه عليگره كشور هند بتازگي اعلام كرد؛ ايران داراي گنجينه ارزشمندي از انواع گياهان دارويي و طبي است.

كارشناسان معتقدند؛ شرايط اقليمي متفاوت ايران اعم از سردسير و گرمسير باعث شده انواع گياهان دارويي و طبي در اين سرزمين زمينه رشد پيدا كند.

بررسي ها نشان داده است تاكنون 30 نظام طبي در جهان شناسايي شده كه هر يك داراي نظام درماني خاص است، سيستم درماني چيني، برمه اي، تايلندي و ژاپني از جمله اين نظام هاي طبي به شمار مي روند.

طب يوناني يا سنتي در سراسر شبه قاره هند مشتمل بر پاكستان بنگلادش، سنگال، هند و نپال شناخته شده و در درمان انواع بيماري ها مورد استفاده بسياري قرار مي گيرد. به عنوان مثال كشور هند داراي حدود 500 شركت دارويي و 50 هزار دكتر و متخصص طب سنتي است كه در حال حاضر، حدود يكهزار گونه گياهي در كشور هند كشت مي شود و تاكنون تحقيقات گسترده اي براي شناسايي خواص دارويي اين گياهان صورت گرفته است.

كارشناسان معتقدند؛ در طب سنتي گياهان دارويي موافق وضعيت بيولوژيك هستند، ولي در طب مدرن، اين وضعيت وجود ندارد. از اين رو با توجه به بروز عوارض جانبي در ساختار شيميايي داروها، محققان به دنبال سيستم جايگزين دارو هستند و مي كوشند از طب سنتي كه فارغ از هر گونه آثار جانبي است استفاده كنند.

اين در حالي است كه اغلب متخصصان كشورهاي ديگر نيز كه از گياهان دارويي استفاده مي كنند همواره ايران را يكي از غني ترين كشورهاي داراي منابع ارزشمند گياهان دارويي مي دانند.

در اين زمينه ايكه گامي يك متخصص گياهان دارويي از ژاپن درباره ايران مي گويد: در ايران داروهاي گياهي سنتي اساسا از تركيب گياهان اصلي ساخته مي شود، اما در ژاپن كامپو كه از داروهاي گياهي سنتي ژاپني است، از تركيب چندين داروي گياهي و عناصر خام و حيواني تهيه مي شود. ايكه گامي، گفت: طبق اطلاعات كاربردي كه از طريق مطالعه در زمينه گياهان دارويي ايران نظير زعفران در مشهد، كاشان، اصفهان و دماوند انجام شده است و همچنين اطلاعات ما در رابطه با گياهان دارويي كامپو، مي توانيم بسياري از گياهان دارويي وحشي نظير آويشن، رازيانه، شويد، نعناع و گل رز ايران را بيابيم كه زمينه توليد گياهان دارويي در ژاپن، ايران و همچنين جهان را امكان پذير مي سازد.

وي اضافه كرد: طبق اين نتايج ما پيشنهاد مي كنيم همزمان از فناوري هاي كشاورزي براي توليد داروهاي گياهي ايراني نظير زعفران استفاده شود.

پروفسور آكيكازو آندو، استاد دانشگاه چيباي ژاپن نيز در اين رابطه گفت: طبق اسناد موجود، در گذشته گياهان دارويي از طريق جاده ابريشم كه ايران در بخش ديگر اين جاده بود وارد اين كشور مي شد.

آندو افزود: با وجودي كه در قرن 21 ميلادي قرار داريم، وضعيت همچنان به حال خود باقي است و گياهان دارويي اين كشور همچنان از مسير جاده ابريشم، اما به طرق مختلفي به اين كشور وارد مي شود.

به گفته آندو، در حال حاضر 80 درصد از داروهاي گياهي مورد نياز ژاپن از چين كه در مسير جاده ابريشم و در همسايگي اين كشور قرار دارد، وارد اين كشور مي شود.

در اين حال، اين احتمال وجود دارد كه در سال هاي آينده دولت چين بخواهد صادرات گياهان دارويي توليدي اين كشور به ژاپن را متوقف كند و بر اين اساس ما بايد كشور تامين كننده جديدي براي گياهان دارويي مورد نياز اين كشور بيابيم. پروفسور آندو با بيان اين كه ايران در سوي ديگر جاده ابريشم واقع است و بهترين گياهان دارويي جهان در اين كشور قرار دارد، گفت: ما تحقيقاتي را در زمينه گياهان دارويي در ايران انجام داده ايم و مشخص شد كه در اين زمينه يكي از كشورهاي بسيار غني است.

وي خاطرنشان كرد: ايران گياهان دارويي زيادي براي مطالعات دارويي بويژه براي استادان ژاپني و ايراني دارد و بر اين اساس ما آمادگي بررسي گياهان دارويي ايران و ارزيابي آنها و ايجاد سيستم هاي سودمند از طريق همكاري هاي مشترك را داريم.

مقررات موجود در ايران براي صدور مجوز توليد داروهاي گياهي از وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكي نيازمند ارائه مستنداتي از قبيل نام و مشخصات گياهان دارويي به كار رفته، روش كامل عصاره گيري و ساخت فرآورده دارويي، خواص دارويي، نحوه و مقدار مصرف، عوارض جانبي، موارد منع مصرف و نكات قابل توصيه، كنترل هاي كمي و كيفي، كنترل هاي ميكروبي و قارچي، شرايط نگهداري و مدت پايداري، بسته بندي، نتايج آزمايش ها روي حيوانات آزمايشگاهي و آزمايش هاي باليني است.

بر اساس تحقيقات انجمن داروسازان ايران، از طرفي عرضه گياهان دارويي بدون نياز به اخذ مجوز از وزارت بهداشت، در سطح كشور توسط حدودا 6000 عطار صورت مي پذيرد. همچنين تعداد زيادي شركت فعال در زمينه تجارت گياهان دارويي مشغول به فعاليت هستند.

در ارتباط با فرآورده هاي طب سنتي قوانيني در دست تصويب اند كه با ارائه منابع طب سنتي، مجوز توليد اين فرآورده ها بدون نياز به ارائه ديگر مدارك براي اثبات كارآيي، صادر خواهد شد.

از اين رو بايد توجه كرد كه استفاده از تجربيات كشورهاي ديگر نيز مي تواند براي توسعه علم گياهان دارويي ما مفيد و موثر باشد و ما را براي نجات و احياي اين گونه ها نيز حمايت كند.